بیماری آلزایمر یک بیماری پیچیده چندعاملی است. چند عاملی بودن پیچیدگی این بیماری را دو چندان می کند. حدود۱۰ در صد موارد آن بصورت ارثی باتوارث اتوزومال غالب (AD) است. در بیماری آلزایمر ارثی (FAD)، بیماری آلزایمر، بصورت زودرس بین سنین ۶۵–۵۵ بروز میکند. از حدود ۹۰ درصد موارد بیماری که بصورت اسپورادیک است، ۲۵ تا ۴۰ درصد آنها با برخی آلل های ژن ها ارتباط دارند. با بررسی ژن APP در اعضاء خانوادههایی که افراد آن مبتلا به نوع زود رس آلزایمر میشدند، جهش های مختلفی در این ژن یافت شد که در ژن APP افراد سالم وجود نداشت بیشتر این جهش ها، جهش های بدمعنا در اسید آمینههای ۷۱۶ و ۷۱۷ بودند. همچنین دو جهش همزمان در اسید آمینههای ۶۷۱ و ۶۷۰ در موارد زیادی مشاهده شد. در اثر جهش در جایگاههای ۷۱۶ یا ۷۱۷ فعالیت آنزیم های β و γ- سکرتاز تغییر کرده و میزان تولید Aβ۱–۴2(43) افزایش مییابد همچنین جهش های همزمان در جایگاه ۶۷۱و۶۷۰ باعث افزایش فعالیت -β سکرتاز و افزایش میزان Aβ۱–۴2(43) میشود.
با انجام آنالیز پیوستگی بر روی اعضاء خانوادههای مبتلا به نوع زود رس آلزایمر، ناحیهای بر روی کروموزوم14 (14q24.3) در ارتباط با آلزایمر بدست آمد. mRNAهای مختلف حاصل از این ناحیه به کمک RT-PCR بررسی شده و با مقایسه موتاسیون های موجود در mRNA افراد بیمار با افراد سالم، ژن عامل آلزایمر شناسایی شد. این ژن پروتئینی کد میکرد که پرسینیلین۱ نام گرفت. این ژن بصورت PSEN1 نمایش داده میشود. باهمین روش یک ژن مشابه دیگر، برروی کروموزوم ۱ در ناحیه 1q32-۴۲ شناسایی شد که PSEN2 نام گرفت. پروتئینهای پرسینیلین۱و۲، حدود ۶۷٪ با هم شباهت دارند و پروتئین های غشایی هستند.
حدود ۴۰٪ از آلزایمرهای زودرس فامیلی بعلت جهش در این ژن است جهش در این ژن باعث افزایش مقدار Aβ۱–۴2(43) میشود (مکانیسم این عمل هنوز مشخص نیست). با استفاده از آنالیز پیوستگی ژن های دیگری نیز در ارتباط با آلزایمر دیر هنگام فامیلی شناسایی شده است. یکی از این جایگاهها، برروی کروموزوم۱۹ در ناحیه 19q13.۲ قرار دارد که در آن ژن APOE، که آپولیپوپروتیئن E را کد میکند، قرار دارد. این ژن دارای سه آلل است که با بررسیهای بیشتر مشخص شد آلل APOE*۴ با بیماری آلزایمر ارتباط دارد. البته وجود این آلل بصورت هموزیگوت یا هتروزیگوت در یک فرد، حتماً با بروز آلزایمر همراه نیست و این آلل فقط شانس ابتلاء فرد به آلزایمر را افزایش میدهد. این آلل بعنوان یک فاکتور خطر، برای آلزایمر بحساب میآید؛ و عوامل دیگری مانند عوامل محیطی و فیزیولوژیکی علاوه بر آلل APOE*۴، برای بروز آلزایمر لازم است (مولتی فاکتوریال).
علاوه بر این آلل، آلل هایی از ژنهای A2M (که بر روی کروموزوم۱۲ در ناحیه 12p13.۳ قرار دارد) و LRP1 که بر روی کروموزوم ۱۲ در ناحیه 12q13-۱۴ قرار دارد) بعنوان فاکتورهای خطر بیماری آلزایمر بحساب میآیند. این دو ژن به ترتیب پروتئینهای آلفا-۲-ماکروگلوبولین (A2M) و پروتئین وابسته به رسپتور LDL1، (LRP1) را کد میکنند. LRP1 به A2M، APP وAPOE متصل می شود و تجزیه APP را تسهیل میکند. در صورت جهش در این دو پروتئین، عمل تجزیه APP بخوبی صورت نمیگیرد ودر اثر بهم خوردن تعادل، میزان پروتئین های آمیلوئیدوژن، افزایش مییابد.
پیشگیری
هنوز راه ثابت شدهای برای جلوگیری از ابتلاء به آلزایمر وجود ندارد، چرا که عامل و یا عوامل اصلی این بیماری ناشناخته است. پژوهش ها نشان میدهند که دیابت و هر بیماری دیگری که بر قند خون تأثیر داشته باشد، در عملکرد مغز و سیستم اعصاب اختلال وارد میکند. افزایش قند خون، سبب افزایش سطح آمیلوئید بتا در بدن بیمار میشود. آمیلوئید بتا نشان دهنده پپتیدهایی از اسید آمینه هستند که مهمترین جزء پلاکهای آمیولوئید در مغز بیماران مبتلا به آلزایمر به شمار میآیند. با اینحال یکی از بهترین راههایی که امروزه برای پیشگیری از ابتلاء به آلزایمر بیان میشود، همان راههایی است که برای کاهش خطر ابتلاء به بیماریهای قلبی بیان میشوند.
کنترل موارد مهمی که بر سلامت قلب تأثیر دارد، مانند، فشارخون بالا، چاقی و دیابت ممکن است بتواند به پیشگیری از ابتلاء به آلزایمر کمک کند. افزایش تحرک و فعالیت جسمی، روابط اجتماعی و رژیم غذایی سالم میتواند، خطر ابتلاء به آلزایمر را کاهش دهد. برای پیشگیری، استفاده از ذهن مثل یادگیری دو زبان و حل جدول، معاشرت با دیگران، انتخاب زندگی سالم، کنترل کلسترول، جلوگیری از چاقی، تغذیه سالم، مصرف امگا ۳ و ماهی، ورزش کردن و توجه به فشار و قند و پیشگیری از ضربه سر کمک کننده است.
پیشرفت آلزایمر ناشی از التهاب حاصل از افزایش سلولهای ایمنی موسوم به میکروگلیا در مغز است و در صورت جلوگیری از این التهاب، پیشرفت بیماری متوقف میشود. نتایج یک تحقیق نشان میدهد توقف تولید سلولهای ایمنی جدید در مغز میتواند اختلال حافظه را که در بیماری آلزایمر مشاهده میشود، کاهش دهد.
راههای تشخیص
چنانچه شخص ۴ یا ۵ نشانه زیر را داشته باشد، باید به پزشک مراجعه کند.
- اختلال حافظه که فعالیت های روزانه را دچار اشکال میکند.
- مشکلات در انجام کارهای عادی مثلاً فراموش میکند، غذا بپزد.
- ضعف بیان و استفاده از کلمات نامناسب برای صحبت کردن
- گم کردن زمان مکان مثلاً روز و شبکاهش قضاوت (اختلال در تصمیمگیری)
- اختلال تفکر ذهنی (حساب های مالی – ارقام)
- جا به جا کردن اجسام مثلاً ساعت را روی گاز میگذارد.
- تغییرات در حالت و رفتار (خنده – گریه – عصبانیت)
- انگیزه را از دست میدهند و بیتوجه میشوند.
- تغییر شخصیت (منزوی شدن – عصبانی شدن)
اخیراً محققان کالج لندن در انگلستان موفق به شناسایی پروتئینی در خون شدهاند که عامل توسعه اختلال شناختی است و بسیار قبل تر از مشاهده علایم آلزایمر، میتواند بیماری را پیش بینی کند. نتایج این پژوهش که روی بیش از یک هزار پروتئین خونی در ۲۱۲ داوطلب صورت گرفته است، نشان میدهد که پروتئین MAPKAPK5 در خون افرادی که به آلزایمر مبتلا میشوند، کمتر از افراد عادی است.
یکی دیگر از روشهای جدید تشخیص زود هنگام آلزایمر از طریق بزاق است. با بررسی سطح هورمون استرس در بزاق میتوان احتمال آلزایمر و زوال عقل در سالمندان را تشخیص داد.
کنترلهای دارویی
گرچه هنوز درمانی برای بیماری آلزایمر وجود ندارد اما با استفاده از داروها میتوان سیر پیشرفت بیماری را کند کرد و از شدت اختلال حافظه و مشکلات رفتاری بیمار کاست. داروهای مورد تأیید برای بیماری آلزایمر شامل موارد زیر است.
داروهای آرامبخش و ضد جنون: اگر با روشهای غیر دارویی نتوان رفتارهای آزاردهنده، بی قراری و پرخاشگری بیمار را کمتر کرد میتوان از داروهای جدید ضد جنون مثل اولانزاپین، کوتیاپین و ریسپریدون استفاده کرد. گاهی اوقات افسردگی سبب پرخاشگری بیمار است که با استفاده از داروهای ضد افسردگی مثل فلوکستین میتوان آن را درمان کرد.
داروهای ضد کولین استراز: در بیماری آلزایمر مقدار استیل کولین که یکی از واسطههایی شیمیایی مداخله گر در حافظه است کم میشود. داروهای مختلفی برای افزایش مقدار استیل کولین پایانههای عصبی استفاده میشوند از جمله ریواستیگمین (Exelon)، دانپزیل (Aricept)، و گالانتامین (Razadyne). این داروها سبب بهبود حافظه، عملکرد شناختی و عملکرد اجتماعی بیمار میشوند. این داروها تا حدودی رفتارهای غیرطبیعی بیمار را نیز اصلاح میکنند. مشکل عمده این داروها عوارض گوارشی، تهوع، استفراغ، دل پیچه و اسهال است که با افزایش تدریجی دارو، مصرف همراه صبحانه و شام و با مایعات یا آب میوه از شدت عوارض کاسته میشود.
ممانتین (Ebixa, Namenda): داروی دیگری که در درمان موارد متوسط تا شدید بیماری آلزایمر استفاده میشود و تا حدودی هم اثرات محافظتی بر روی سلول های مغزی دارد ممانتین است. این دارو نیز سبب بهتر شدن توانایی شناختی و حافظه بیمار میشود. گیجی و منگی مهمترین عوارض این دارو هستند. دارو را میتوان همراه با غذا مصرف کرد. داروهایی که اثر بخشی آنها به تأیید نرسیدهاست: داروها مختلف شیمیایی و گیاهی وجود دارند که بر اساس برخی مطالعات برای بیماری آلزایمر توصیه شدهاند اما اثر بخشی آنها هنوز به تأیید نرسیده است. ویتامینها مثل ویتامینE، ویتامینهای گروه ب، امگا ۳، استروژن، جینکوبیلوبا، داروهای ضد التهاب مثل بروفن از این دسته داروها هستند. رژیم غذایی سالم شامل مصرف روزانه سبزی و میوه و کاهش مصرف چربیهای اشباع به علاوه مصرف مناسب مواد غذایی حاوی ویتامینهای «آ، سی و ای» یکی از راههای مهم پیشگیری از آلزایمر است.
گاما سکرتاز سابقاً برای درمان آلزایمر مورد آزمایش قرار گرفته بود.
اخیراً محققان آمریکایی با بررسی نتایج یک پژوهش دریافتهاند که داروهای فشار خون که برای درمان بیماران مبتلا به فشار خون بالا استفاده میشود، خطر بروز آلزایمر را در افراد کاهش میدهد. این احتمال وجود دارد که فشار خون بالا اثر حفاظتی داشته باشد و یا ممکن است چیزی که افراد مبتلا به فشار خون بالا اغلب در معرض آن قرار میگیرند مانند داروهای فشار خون از آنها در برابر ابتلا به آلزایمر محافظت میکند.
یک گام در درمان بیماری
پژوهشگران دانشگاه ام آی تی امریکا یک قدم در راه درمان بیماری برداشتهاند. آنها با تابش ال ای دی دارای بسامد ۴۰ هرتز برروی موش های آزمایشگاهی، مشاهده کردهاند که پلاکهای بتا آمیلویید بمیزان ۴۰ تا ۵۰ درصد کاهش داشته و همچنین از سطح پروتئین تاو نیز کاسته شدهاست. این یافتهها در حالی بدست میآید که دیگر بسامدها، بین ۲۰ تا ۸۰ هرتز تاثیری را در پی نداشتهاست. برنامهریزی برای آزمایش برروی انسان در شرایط تدارک قراردارد.
آلزایمر و تغذیه
پژوهشگران دانشگاه پزشکی شیکاگو با بررسی عادت غذایی ۶۰۰۰ نفر دریافتند که آن دسته از افرادی که دچار مشکلات فراموشی و نظایر آن نیستند، در عادت غذایی خود غذاهای سرشار از ویتامین ای گنجاندهاند. ویتامین ای، رادیکالهای آزاد را که محتملاً میتوانند به سلولهای مغز آسیب بزنند، مهار میکند.
اصول ژنتیک پزشکی امری