آزار جنسی به تماس‌ها و تعاملات بين کودک و فرد بزرگ‌سال اطلاق می‌شود که در آن کودک با هدف تحريک جنسی فرد متجاوز يا شخص ديگر مورد استفاده قرار می‌گیرد. آزار جنسی ممکن است توسط افراد زير ١٨ سال نيز رخ دهد. اگر هر دو شخص قربانی و مهاجم نابالغ باشند درصورتی‌که تفاوت سنی آنها بیش از سه سال باشد و یا اعمال زور وجود داشته باشد بازهم کودک‌آزاری محسوب می‌شود.
بسیاری از موارد آزار جنسی پنهان و فاش‌نشده باقی می‌مانند. ممکن است کودک به علت ترس شدید از واکنش والدین، اطرافیان و همچنین تهدیدی که از سمت مهاجم شده است جرأت ابراز آن را نداشته باشد. ممکن است والدین و اعضای خانواده پس از اطلاع به‌علت ترس از ایجاد مشکلاتی در روابط خانوادگی، ترس از برچسب‌های اجتماعی و مسائل قانونی و یا ترس از تهدیدها و مشکلات متعاقب افشا از سمت مهاجم، آن را پنهان و مسکوت باقی بگذارند.
«س» کودک هشت‌ساله‌ای بود که با شکایت از اضطراب و بی‌خوابی همراه با مادر به کلینیک روانپزشکی کودک و نوجوان مراجعه کرده بود و مادر ابراز داشت که هفته قبل متوجه شده که دخترش توسط دایی مورد اذیت و آزار جنسی قرار گرفته است. مادر تمایلی به افشانمودن ماجرا نداشت چون نگران واکنش‌های شدید از طرف پدر و آسیب احتمالی اعضای خانواده و قطع ارتباط با خانواده خود بود. آزار جنسی ممکن است توسط آشنایان (کسانی که کودک آنها را می‌شناسد) و یا افراد ناآشنا و غریبه صورت گیرد. افراد آشنا ممکن است افراد درون خانواده يا فرد بزرگ‌سال خارج از خانواده به‌عنوان مثال يکی از اقوام، دوست خانوادگی، پرستار، مربی یا معلم کودک باشند.
«الف» دختری چهارده‌ساله با هوش مرزی و حملات شبه‌تشنج، پرخاشگری و بی‌قراری در بخش روانپزشکی کودک و نوجوان بستری بود. طی بررسی‌ها مشخص شد او از سن هشت‌سالگی توسط پدر مورد اذیت و آزار جنسی قرار گرفته که در طی یک سال اخیر این موضوع شدت بیشتری یافته بود. مادر از ماجرای آزار خبر داشت و می‌گفت در صورت مداخله‌ی قانونی، تمام ثبات زندگی‌اش به هم می‌ریزد، خانواده‌ها با هم اختلاف پیدا می‌کنند و روابط آنها قطع می‌شود، آبروی او در محله و شهرشان می‌رود، فرزندش نیاز به پدر دارد و در نبود او بیشتر آسیب می‌بیند و مادر به‌تنهایی قادر نیست کودک را مدیریت کند.
تأثیر آزار جنسی بر کودک به چند عامل بستگی دارد، ازجمله هويت فرد تجاوزگر، ميزان زور و خشونت به‌کاررفته، نوع عمل انجام‌شده و طول مدت آزار. درصورتی‌که کودک فرد مهاجم را بشناسد حتی اگر از نظر جسمی آسيب شديدی متحمل نشده باشد، ممکن است احساس مورد خيانت واقع‌شدن، بيشتر از خودِ آزار موجب ناراحتی او شود. پسران به‌اندازه دختران در معرض آزار جنسی قرار دارند هرچند که از لحاظ آماری به‌اندازه دختران گزارش نمی‌شوند.
کودکانی که مورد آزار جنسی قرار می‌گیرند نه‌تنها به دليل تهديدهای فرد آزاررسان، بلکه به علت سرزنش شدن از سوی ديگران و ترس از باور نکردن حرف‌هایشان، سعی می‌کنند ماجرا را پنهان نگه دارند. همچنين پسران می‌ترسند که ديگران آنها را هم‌جنس‌باز تلقی کنند و در نتیجه راجع به مشکل خود ممکن است صحبت نکنند. بنا به دلایل فوق، کودک‌آزاری جنسی کمتر از آنچه واقعاً هست گزارش می‌شود.
گاهی کودکانی که مورد آزار جنسی قرار گرفته يا می‌گیرند، همین رفتار را با همسالان يا کودکان کوچک‌تر از خود انجام می‌دهند. به نظر می‌رسد اين کار راهی برای درک آزاری است که در معرضش قرار گرفته‌اند. بنابراين اين کودکان ممکن است خود يا همسالان خود را تحريک کنند.
کودک‌آزاری جنسی تحت عناوينی که در زير معرفی شده‌اند تعريف می‌شود:
به کار گرفتن، استفاده، ترغيب، وسيله قرار دادن، فريب و اجبار کودک به درگير شدن در عمل جنسی.
تجاوز يا تماس جنسی، تماس با دست، فاحشه‌گری يا ساير اشکال بهره‌برداری جنسی از کودک.
هرگونه عمل جنسی با فرد زير ١٨ سال و موارد نزديکی جنسی از طريق اندام تناسلی، دهان و مقعد.
آزار جنسی ممکن است بدون تماس با اندام جنسی مانند لمس بدن، تماشا کردن اندام جنسی، خودارضايی در مقابل کودک و بهره‌برداری جنسی از کودک در تهيه فیلم‌ها و تصاوير جنسی باشد.
توصیه‌هایی برای والدین
والدین باید آموزش‌های لازم را در زمینه مراقبت از خود، افتراق لمس خوب و بد، شناختن ویژگی‌های افراد مهاجم و مسائل دوران بلوغ به کودکان متناسب با سن و درک شناختی‌شان بدهند.
به کودک خود بیاموزید:
قسمت‌های خصوصی بدن او را هیچ‌کس نباید لمس کند، ببوسد یا ببیند و اگر کسی خواست این کار را بکند، او نباید اجازه دهد، باید بلافاصله فریاد زده و طلب کمک کند.
تنها پزشک و والدین اجازه دارند به قسمت‌های خصوصی کودک دست بزنند و یا نگاه کنند آن‌هم به دلیل معاینه، کمک برای لباس پوشیدن، بررسی مشکلی که در این قسمت‌های بدن به وجود آمده و…
به هیچ غریبه‌ای اجازه ندهد او را ببوسد.
هیچ‌کس اعم از آشنا و غریبه نباید لب‌های او را ببوسد.
وقتی در مکان‌های عمومی مثل رستوران‌ها، مدرسه و… دستشویی می‌رود حتماً درب را از داخل ببندد و هیچ‌کس اجازه ندارد در این موقع حضور داشته باشد و یا او را نگاه کند.
حتی در سنین پایین زمانی که می‌خواهید لباس کودک را عوض کنید یا او را برای رفتن به دستشویی آماده کنید هرگز در حضور دیگران لباس‌های او را در نیاورید و به کودک بگویید که «باید بریم تو دستشویی و لباست را در بیاری، نباید در حضور دیگران بدون لباس باشی، یا باید بروی به اتاق خودت و آنجا لباست را عوض کنیم».
هنگامی که کودک به سنی رسیده است که فکر می‌کنید می‌تواند به‌تنهایی جایی برود مثل سوپرمارکت، رفتن به مدرسه و یا منزل اقوام، مطمئن باشید که کودک اصول مراقبت از خود را آموخته است و در صورت وقوع اتفاقی می‌تواند از پس خود برآید. در مکان‌های خلوت و زمان‌هایی که تردد افرا کم است و یا هوا تاریک شده است، اجازه ندهید کودک به‌تنهایی و بدون شما جایی برود.
در مکان‌های شلوغ مواظب کودک باشید و لحظه‌به‌لحظه او را تحت نظر داشته باشید. به‌خصوص در مورد کودکان یک تا سه ساله که شوق راه رفتن، دویدن و کشف کردن محیط را دارند و خطر را کمتر احساس می‌کنند. آنها ممکن است زمانه‌ای متوجه نباشند و از شما دور شوند. باید مراقبت خود را در این گروه سنی دوچندان کنید.
کودکان پرتحرک و ناآرام کمتر خطر را احساس می‌کنند و ممکن است در خیابان یا پارک بی‌محابا از شما دور شوند. چنانچه احساس می‌کنید نمی‌توانید از کودک به‌تنهایی مراقبت کنید، حتماً برای بیرون رفتن از فرد دیگری کمک بگیرید تا کنترل بیشتری روی کودک داشته باشید.
برخی از کودکان راحت‌تر و سریع‌تر با غریبه‌ها ارتباط برقرار می‌کنند؛ مانند کودکان بیش‌فعال، کودکان برونگرا و اغواگر و کودکان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم. این کودکان به همین دلیل بیشتر خود را در معرض خطر و حادثه قرار می‌دهند در نتیجه نیاز به مراقبت و آموزش بیشتری دارند. کودکانی که از نظر هوشی و ذهنی کمتر از سن خود هستند یا کودکان مبتلا به برخی بیماری‌های روانپزشکی ممکن است توانایی مراقبت از خود را نداشته باشند، ساده‌لوح باشند و زودتر از سایر بچه‌ها فریب بخورند. این کودکان نیز نیاز به مواظبت، مراقبت و آموزش بیشتری دارند.
پوشش کودک می‌تواند نظر مهاجم را به‌طرف خود جلب کند. لباسی که پوشش مناسبی برای بدن کودک ایجاد نمی‌کند و یا کودکی که ظاهری جذاب و زیبا دارد، ممکن است جلب‌توجه مهاجم کند. درعین‌حال که اعتماد و دید مثبت به دیگران از اصول سلامت روانی است ولی باید توجه کرد که مهاجم می‌تواند همسایه ما، معلم خصوصی کودک، فروشنده محل، یکی از اقوام و… باشد. پس باید هوشیار بوده و اصول مراقبت از خود را به طرز صحیحی به فرزندمان آموزش دهیم.
آزار جنسی تبعات جسمی و روانی متعددی برای کودک دارد. نباید شرایطی در خانواده حاکم باشد که کودک این بار را به‌تنهایی بر دوش بکشد. کودک باید شهامت ابراز حادثه را داشته باشد. در نتیجه جو و شرایطی در خانه فراهم کنید تا کودک بتواند به‌طور باز و آشکار احساسات خود را با شما در میان بگذارد. کودک را مقصر ندانسته و او را توبیخ و سرزنش نکنید. چنانچه کودک نتواند احساسات خود اعم از ترس، نگرانی، خشم، تنفر، اندوه و… را بیان کند ممکن است آنها را به شکل علائم بیمارگونه بروز دهد.
فریبا عربگل، فوق‌تخصص روانپزشکی کودک و نوجوان
